«زنگزور؛ تهدیدی تازه برای امنیت ملی ایران»
تدوین و نگارش: جناب آقای دکتر علی علیزاده
مقدمه
در حالی که بسیاری از رسانه‌ها گمان می‌کنند توافق مشهور به «مسیر صلح ترامپ» یا همان «کریدور زنگزور» به زودی رنگ اجرایی به خود خواهد گرفت، واقعیت فرسنگ‌ها با حضور پایدار ایران و روسیه در مرز ارمنستان فاصله دارد. علیرغم پاراف سند توسط وزرای خارجه باکو و ایروان، هیچ امضای نهایی صورت نگرفته و اجرای این طرح نه‌تنها به تغییر قانون اساسی ارمنستان منوط است، بلکه واکنش‌های داخلی در ایروان، مخالفت آشکار کرملین و حساسیت جدی تهران را نیز در پی دارد.
در این یادداشت به بررسی ابعاد مختلف تهدید این کریدور برای ایران می‌پردازم و نشان می‌دهم چرا حتی در صورت اجرایی شدن، تهران اجازه تحقق آن را نخواهد داد.
۱٫ پیامدهای اقتصادی و تجاری ایران طی سه دهه گذشته با توسعه کریدور شمال–جنوب و سرمایه‌گذاری در ساخت‌وساز راه‌آهن و جاده‌های منتهی به ارمنستان، نقش کلیدی در ترانزیت منطقه‌ای ایفا کرده است.
اما:
• کریدور زنگزور در صورت اجرا، بخش عمده بار ترانزیتی شمال–جنوب را از مسیر ایران منحرف و به جاده ۴۳ کیلومتری جدید ارمنستان–آذربایجان هدایت خواهد کرد.
• شرکت‌های آمریکایی حق انحصاری ساخت این مسیر را یافته‌اند و بی‌شک رقابت شرکت‌های ایرانی در مناقصات مشابه را به شدت تضعیف می‌کنند.
• کاهش درآمدهای لجستیکی از بنادر خزر و کاهش توجیه اقتصادی طرح‌های راه‌آهن رشت–آستارا یا توسعه منطقه آزاد انزلی، فشار وارده بر بودجه زیرساختی کشور را دوچندان می‌سازد.
۲٫ چالش‌های سیاسی و دیپلماتیک ایروان برای تصویب نهایی توافق، باید قوانین اساسی خود را تغییر دهد؛ تصمیمی که اکنون با مخالفت شدید نمایندگان پارلمان و افکار عمومی ارمنستان روبه‌روست. از سوی دیگر:
• تهران تا کنون با حمایت نظامی–امنیتی روس‌ها، کنترل مرزهای شمال‌غرب را در اختیار داشته و نفوذ خود را در سیاست خارجی ایروان تضمین کرده است. پایان این روند، تضعیف مستقیم اهرم فشار ایران در قفقاز است.
• با وجود تلاش‌های دیپلماتیک برای همراه‌سازی مشاور عالی رهبر انقلاب، شواهد نشان می‌دهد که مقامات آمریکایی و آذری-ارمنی تحت هیچ شرایطی اجازه نخواهند داد تا منافع تهران در این معادله لحاظ شود.
۳٫ ابعاد ژئوپلیتیک و امنیتی بزرگ‌ترین دستاورد آمریکا در کریدور زنگزور، حذف روسیه از بازی مرزهای ایران و ارمنستان و استقرار شرکت‌های پیمانکاری آمریکایی است. این رویکرد:• تعادل منطقه‌ای ایران و روسیه را به نفع واشینگتن برهم زده و امکان ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی و نظارتی در مرزهای شمال‌غرب کشور را فراهم می‌کند.
• آمریکا را در موقعیتی قرار می‌دهد تا تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را خنثی یا اعمال فشار جدیدی را آغاز کند.
• تهران را ناگزیر می‌سازد به سمت تشدید همکاری‌های راهبردی با پکن و دهلی حرکت کند تا مهره‌های ناتو در قفقاز را به چالش بکشد.
جمع‌بندی و توصیه‌ها کریدور زنگزور نه‌تنها راهگشای صلح دائمی بین جمهوری‌های جداشده قره‌باغ نیست، بلکه مهم‌ترین مأموریتش انزوای ایران و روسیه و تسهیل نفوذ ژئوپلیتیک غرب در قفقاز است. تجربه سه دهه حضور موفق ایران در شمال‌غرب به ما آموخته است که از هیچ فرصتی نباید برای تقویت ساختارهای زیرساختی و دیپلماسی منطقه‌ای غفلت کرد.
پیشنهاد می‌کنم:
۱٫ فوراً کارگروهی مشترک از وزارت‌های خارجه، راه‌وشهرسازی و دفاع تشکیل شود تا ضمن رصد تحرکات کریدور زنگزور، سناریوهای بازدارندگی را طراحی کنند.
۲٫ روند توسعه کریدور شمال–جنوب و پروژه‌های خزر را با اولویت تامین منافع ملی تسریع نموده و به‌روزرسانی را در سطح مطالعات فنی و اقتصادی پیگیری نمایند.
۳٫ دیپلماسی چندجانبه با روسیه و چین در چارچوب پیمان‌های منطقه‌ای گسترش یابد تا امکان هرگونه اقدام یک‌جانبه غربی در مرزهای شمال‌غرب ایران عملاً منتفی شود.
تا زمانی که ایران با عزم و اراده قاطع در قفقاز حضور داشته باشد، هیچ توافق دوفاکتو یا موقتی نمی‌تواند جایگاه راهبردی ما را در ترانزیت شمال–جنوب و پویایی سیاسی-امنیتی منطقه به خطر اندازد.
